Ինչու հնարավոր չէ քաղցկեղից պաշտպանվել. հետազոտություն

Քաղցկեղի որոշ տեսակներ գործնականում անհնար է կանխել, պարզել են ամերիկացի գիտնականները: Դրանք առաջացնող փոխակերպումները նվազագույն չափով են կախված միջավայրի գործոններից եւ ավելի մեծ չափով՝ ցողունային բջիջների կիսվելիս ԴՆԹ-ի պատճենման սխալներից:

Քաղցկեղը փոխակերպումների աստիճանական կուտակման հետեւանք է, որոնք նպաստում են բջիջների անվերահսկելի բազմացմանը եւ ուռուցքների առաջացմանը: Այս փոխակերպումներն առաջացնում ե՛ւ արտաքին, ե՛ւ ներքին գործոնները: Արտաքին գործոններն են՝ ծխելը, սխալ սնվելը ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ազդեցությունը, նստակյաց կենսակերպը: Արտաքին գործոնների ներգործությունը կարելի է մեղմել, եւ հենց դա է համարվում քաղցկեղի կանխարգելում: Սակայն փոխակերպումները կարող են ժառանգաբար փոխանցվել: Դրանից զատ, դրանք առաջանում են բջիջների կիսվելու ժամանակ ԴՆԹ-ում պատճենման սխալների պատճառով:

Ամեն անգամ, երբ ցողունային բջիջը կիսվում է, ԴՆԹ-ում տեղի է ունենում գրեթե 3 փոխակերպում: Բնականաբար, փոփոխությունները վաղ թե ուշ ընդգրկում են քաղցկեղային հիվանդությունների հետ կապված գեները: Բջիջը որքան հաճախ է կիսվում, այնքան վտանգը մեծ է: Գիտնականները կարող են գնահատել տարբեր օրգաններում չարորակ ուռուցքի առաջացման համեմատական վտանգը: Քաղցկեղի առաջացման մեջ փոխակերպումների 3 աղբյուրներից (շրջակա միջավայր, ժառանգականություն եւ բջիջների կիսվելը) յուրաքանչյուրի ավանդը որոշելը ավելի բարդ խնդիր է:

Քաղցկեղով տառապող որոշ հիվանդների մոտ հիվանդության զարգացման համար բավական է ժառանգականությունը եւ բջիջների կիսվելը, ուրիշ հիվանդների մոտ որոշ փոխակերպումներ ժառանգաբար են փոխանցվել (որոնք կարելի է անվանել H-փոխակերպումներ), մյուսները՝ էնդոծին են, առաջացել են ԴՆԹ-ի պատճենման ժամանակ (R-փոխակերպումներ), իսկ երրորդները արտաքին գործոնների հետեւանք են (E-փոխակերպումներ): Այս ամենը սաստիկ բարդացնում է ընդհանուր պատկերը, սակայն հետազոտողներն, այնուամենայնիվ, գտել են բոլոր երեք աղբյուրների ավանդը գնահատելու եղանակը: Նրանց ենթադրությամբ՝ R-փոխակերպումները հավասարապես են տեղաբաշխված տվյալ տաիքի բոլոր մարդկանց շրջանում: Մինչդեռ ժառանգական եւ շրջակա միջավայրի գործոնները կարող են լայնորեն տատանվել եւ յուրաքանչյուր մարդու վրա տարբեր կերպ ազդել:

Գիտնականները վերլուծել են 69 երկրում քաղցկեղով հիվանդանալու դեպքերը, ինչը թույլ է տվել ընդգրկել շրջակա միջավայրի պայմանները, որոնց մեջ ապրում են ընդհանուր առմամբ 4,8 միլիարդ մարդ: Հիվանդությունների մասին տվյալները ստացվել են Քաղցկեղի հետազոտության միջազգային գործակալության (IARC) արխիվից: Պարզվել է, որ բոլոր երկրներում ցողունային բջիջների կիսվելու թվի եւ քաղցկեղով հիվանդանալու հավանականության միջեւ հստակ համահարաբերակցություն է նկատվել: Որքան տարիքը մեծ է, այնքան համահարաբերակցությունն ուժեղ է:

Իսկ գործոնների երեք խմբերից յուրաքանչյուրում ավանդն ինչպե՞ս որոշել: Ենթադրենք, թե Երկրի բոլոր բնակիչների ժառանգական փոխակերպումները շտկել են, եւ ամբողջ մարդկությանը վերաբնակեցրել շրջակա միջավայրի կատարյալ պայմաններով «B» մոլորակ: Նշանակում է այս մոլորակում E- եւ H-փոխակերպումները հավասար են զրոյի, եւ բոլոր փոխակերպումները տեղի են ունենում ցողունային բջիջների կիսվելու ժամանակ ԴՆԹ-ի պատճենման սխալների պատճառով:

Ենթադրենք, թե «В» մոլորակի կենսոլորտը փոշիացրել է հզոր մուտագենը, որն ընդգրկել է բնակության բոլոր վայրերը: Միատեսակ հավանականությամբ բոլոր մարդիկ իրենց կյանքի ամբողջ ընթացքում այս գործոնի ազդեցությանը կենթարկվեին: Ենթադրենք, թե մուտագենը ցողունային բջիջներում մեծացնում է սոմատիկ փոխակերպումների կուտակման արագությունը, արդյունքում քաղցկեղով հիվանդանալու հավանականությունը 10 անգամ մեծանում է: Այսինքն՝ բոլոր չարորակ ուռուցքների 90 տոկոսն առաջանում է միջավայրի ազդեցությամբ, եւ սա կարելի է կանխել մուտագենի հետ շփվելուց խուսափելու դպքում:

Ենթադրենք, թե քաղցկեղի առաջացման համար բավական են հարվածող երեք փոխակերպումները: Հիվանդությունների 10 տոկոսն, այսպիսով, առաջանում է այն պատճառով, որ երեք փոխակերպումներն էլ կապված են պատճենման ժամանակ սխալների հետ: Մյուսները E- եւ R-փոխակերպումների տարբեր համադրությունների հետեւանք են: «В» մոլորակի պոպուլյացիայում հարվածող բոլոր R-փոխակերպումների բաժինը կկազմի 40 տոկոս, եւ այս ցուցանիշը ոչ մի կերպ չի հաջողվի նվազեցնել:

Այս տեսական օրինակը այնքան էլ չի տարբերվում այն իրավիճակից, որը ստեղծվել է թոքերի ադենոկարցիոմայի դեպքում: Քաղցկեղի այս տարատեսակի 90 տոկոսից կարելի է խուսափել, եթե մարդիկ ծխախոտի ծուխ չշնչեն: Ենթաստամոքսային գեղձի ծորանի քաղցկեղը հնարավոր է կանխել միայն 37 տոկոս դեպքում (77 տոկոս R-փոխակերպումներ, 18 տոկոս E-փոխակերպումներ): Հարվածող սոմատիկ փոխակերպումների հետեւանքով ավելի հաճախ գլխի, շագանակագեղձի եւ ոսկորների քաղցկեղ է առաջանում, որոնք, ի տարբերություն թոքերի, մաշկի կամ մարսողության քաղցկեղի, գործնականում անհնար է կանխել կենսակերպը փոխելով: Մասնագետների կարծիքով՝ ընդհանուր առմամբ, քաղցկեղային բոլոր հիվանդությունների 42 տոկոսից կարելի է խուսափել՝ բացառելով շրջակա միջավայրի ազդեցությունը:

Բնակչության ծերանալու հետեւանքով քաղցկեղը աշխարհում մահվան պատճառների առաջնորդն է: Փորձագետների կարծիքով՝ առաջնային կանխարգելումը մահացությունը նվազեցնելու լավագույն միջոցն է: Սակայն չարորակ ուռուցքների ոչ բոլոր տեսակներից է հնարավոր պաշտպանվել՝ նվազեցնելով արտաքին գործոնների բացասական ազդեցությունը: Այս դեպքում երկրորդ կանխարգելման անհրաժեշտություն կա, այսինքն՝ բժշկական վաղ միջամտության:

Հետազոտությունը հրապարակվել է Science ամսագրում:

Հետևեք NEWS.am Medicine-ին Facebook-ում և Twitter-ում